اسم جامد و مشتق 

اسم جامد از کلمه ی دیگری گرفته نشده است.

این اسم ها جامد هستند: قلم، سحاب (ابر)، جَبَل (کوه)، بَحر ( دریا)

اسم مشتق از کلمه ی دیگری گرفته شده است.

 این اسم ها مشتق هستند.  ( عالِم، معلوم، عَلیم، علّامه، أعلَم، معلِّم، متعلِّم.)

اسم های بالا از فعل «عَلِمَ» مشتق شده اند.

عَیِّن الأسماءَ المشتقّة: ( اسم  های مشتق را معلوم کن)

نَهْر، شَمْس، قَمَر، مخلوق، ناس، دینار، حاکم، رَجُل، فِضَّة، تُفّاح، غُراب، معبود

اسم مشتق هفت نوع است :

 1- اسم فاعل    2 - اسم مفعول   3- اسم مکان     4- اسم زمان     

5-  اسم مبالغه    6- اسم تفضیل        7- صفت مشبّهه.

اسم فاعل

اسم فاعل در فعل های ثُلاثی مجرّد بر وزن فاعل و اسم مفعول بر وزن  مفعول می آید.

اسم فاعل «انجام دهنده کار» معنی می دهد و اسم مفعول بر عکس است یعنی کار بر آن انجام می شود.

به نحوه ساخته شدنِ اسم فاعل از چند فعل ثلاثی مجرد دقّت کنید:

کَتَبَ             ک ا تِ ب   کاتِب

نَصَرَ              ن ا صِ ر   ناصِر

حَکَمَ              ح ا کِ م    حاکِم

صَنَعَ             ص ا نِ ع   صانِع

 عَیِّن اسم  الفاعل: (اسم فاعل را معلوم کن:)

الف: ظَلَمَ       (ظَلام- أظلَم- ظالم)

ب: عَلِمَ           (عامِل- عالِم- أعلم)

ج: رَحِمَ           (راحِم- رحیم- أرحَم)

اسم مفعول

به نحوه ساخته شدن اسم مفعول از چند فعل ثلاثی مجرد دقّت کنید:

فَتَحَ                      مَ ف ت و ح              مَفتوح

حَمِدَ                      مَ ح م و د               مَحمود

عَبَدَ                      مَ ع ب و د               مَعبود

ضَرَبَ                     مَ ض ر و ب             مَضروب

عَیِّن اسم المفعول : (اسم مفعول را معلوم کن.)

الف: سَمِعَ        (مسموع- سامع- سمیع)

ب: غَفَرَ            (غفور- مغفور- مغفرة)

ج: شَکَرَ          (شاکِر- شکور- مشکور)

: آیا ساختن اسم فاعل و اسم مفعول در ثلاثی مزید فرق می کند؟

    :    بله فرق می کند. اسم فاعل در فعلهای ثلاثی مزید از فعل مضارع ساخته می شود.

حرفِ مضارعه (یـ ) را بر می داریم  و به  جای آن ( مُـ ) می آوریم.  سپس یک حرف مانده به آخر، کسره می گیرد. مثال:

یُعلِّمُ = مُعلِّم        یُصلِحُ =مُصلِح              یُجاهِدُ   =   مُجاهِد            یَنتَظِرُ= مُنتَظِر

اسم مفعول در فعلهای ثلاثی مزید به همان روشِ اسم فاعل ساخته می شود ولی یک حرف مانده به آخر، فتحه می گیرد. مثال:

یَنتَظِرُ =مُنتظَر        یُقَلِّدُ  =مُقَلَّد        یُرْسِلُ   =   مُرْسَل             یَعتَمِدُ    =   مُعتَمَد

1- عَیِّن اسم الفاعل:

مُستَخرَج- مَملوء- مُستضعَف- مُتَفَضِّل- مَشهود- مُغتَصَب- مُکَبِّر- مُجاهِد- مُصاحَب- مَصنوع- مُقاتِل-

2- عَیِّن اسم المفعول:

شاهِد- مُستَسلِم- مُبَشَّر- مُعتَمِد- مُشاهَد- مُرسَل- مُنذِر- مُعرِض- مُستَخرَج- مُشترِک- مُعتَرِض-

3- عَیِّن الترجمةَ الصَّحیحةَ:

1- مَخلوق:       آفریننده- آفریده شده

2- رازِق:     روزی دهنده- روزی خوار

3- مَحمود:         ستاینده- ستوده شده

4- مُعتَمَد:        اعتماد کننده- مورد اعتماد

5- مُنتَظَر:         انتظار کشنده- مورد انتظار

6- مُبَشِّر:         مژده دهنده- مژده داده شده

7- مُرسَل:           فرستنده- فرستاده

8- مَستور:        پوشاننده- پوشیده شده

9- کاتِب:             نویسنده- نوشته

10- مقصود:         قصد کننده- قصد شده

------------------------------                      ----------------------------   

اسم مکان و زمان بر وزن مَفعَل یا مَفعِل ( بر یکی از این دو وزن ) می آیند.

و همان طور که از نامشان پیداست بر زمان و مکان دلالت می کنند.

به نحوه ساختن اسم مکان و زمان دقّت کنید:

کَتَبَ        =       مَکْتَب : مکان یا زمان نوشتن

سَجَدَ        =      مَسْجِد : مکان یا زمان سجده

عَبَدَ         =         مَعْبَد : مکان یا زمان عبادت

نَزَلَ          =          مَنْزِل : مکان یا زمان نازل شدن

غَرُبَ        =           مَغْرِب : مکان یا زمان غروب

لَعِبَ         =           مَلْعَب : مکان یا زمان بازی

: عَیِّن اسمَ المکانِ و الزمان: (4 اسم)

محمّد- مَجلِس- مملوء- مُصافحة- مُستَسلِم- مُحرِق- مَدخَل- مَطبَخ- مکتوب- مَدّاح- مقصود- مؤمن- مَشرِق- مقلِّد

صفت مشبّهه

می توان گفت صفت مشبهه همان صفت ساده در فارسی است. مثال:

جَمیل: زیبا        قَبیح: زشت             خَشِن: زبر        عَطْشان: تشنه

صَعْب: سخت     کَسِل: تنبل              شریف: شریف   عَذْب: گوارا

وزن های مشهور صفت مشبّهه عبارتند از:

فَعیل: شریف           فَعِل: خَشِن             فَعْل: سَهْل     فَعْلان: عَطْشان

 صفت مشبّهه را در میان کلمات زیر پیدا کنید.

جمیل- ضاحک - مَشهَد- صَعْب- قَمیص- مغفرة- مَنزِل- استقبال- اِبنة- تَعِب- یَوْم- جَوْعان- بزّاز- حیاة- ثَلاثة- خَشِن- فَعیل- فَعِل- فَعْلان- فَعْل

اسم مبالغه

اسم مبالغه دو وزن مشهور دارد، که عبارتند از: فَعّال  / فَعّالة

اسم مبالغه بر بسیاریِ صفت دلالت دارد.

مثلاً: صبّار: یعنی کسی که خیلی صبر می کند.              علّامة: کسی که خیلی می داند.

به نحوه ساختنِ اسم مبالغه توجّه  کنید:

عَلِمَ         عـ لـ م             عـَ لّـ ا مـ ة        عَلّامة

غَفَرَ         غـ فـ ر                غـَ فّـ ا ر           غَفّار

أمَرَ          أ مـ ر                  أمّـ ا ر ة           أمّارة

صَبَرَ         صـ بـ ر                صَـ بّـ ا ر           صَبّار

تمرین: عَیِّن اسمَ المبالغة: مُکَبِّر- کَذّاب- مُتَحَمِّل- ذَهاب

---------------------              --------------------

اسم تفضیل

اسم تفضیل : معادلِ صفت برتر و برترین در فارسی است. به عبارت دیگر صفت هایی که دارای «تر» و «ترین» هستند معادل اسم تفضیل هستند.

اسم تفضیل  بر وزن أفعل است و برای مؤنّث گاهی بر وزن فُعلَی می آید.

به نحوه ساختن اسم تفضیل توجّه  کنید:

حَسُنَ   =          أحْسَن / حُسْنَی

کَبُرَ      =            أکْبَر / کُبْرَی

صَغُرَ    =            أصْغَر / صُغرَی

به ترجمه اسم تفضیل نیز دقّت کنید:

کَبیر: بزرگ        أکبَر، کُبرَی:     بزرگ تر، بزرگ ترین

صَغیر:کوچک        أصغَر، صُغرَی:  کوچک تر،کوچک ترین

تمرین: عَیِّن الترجمةَ الصحیحة:

الف: فریدٌ أحسَنُ الطُّلّابِ.

1- فرید بهترین دانش آموزان است.                   2- فرید از دانش آموزان خوب است.

ب: فاطمةُ أصغَرُ مِن حبیبة

1- فاطمه کوچک تر از حبیبه است.                    2- فاطمه کوچک است یا حبیبه؟

:              فاطمةُ الکبری:     فاطمه بزرگ تر/ القریةُ السُّفلَی: روستای پایین تر

نکته 1:

در ترجمه اسم های مبالغه از لفظ «بسیار» استفاده می کنیم.

(صَبّار: بسیار بردبار     غَفّار: بسیار آمرزنده)

نکته 2:

 گاهی اسم تفضیل ( بدون ال) شبیه فعل ماضی باب إفعال می شود. در چنین موردی باید به معنی جمله دقّت کنیم.

صادقٌ أحسَنُ التلامیذ:   صادق  بهترین دانش آموزان است.

صادقٌ أحسَنَ بِأصدِقائِهِ: صادق به دوستانش  نیکی کرد.

نکته 3:

 اسم تفضیل، دو معنی «تر» و « ترین» دارد. امّا اگر بعد از آن «مِن» بیاید، به صورت «تر» ترجمه می شود.

البحرُ أکبرُ مِنَ النَّهر: دریا بزرگ تر از رودخانه است.

اگر بعد از اسم تفضیل حرف « مِن» نیاید، معمولاً به صورت «ترین» ترجمه می شود.

أحسنُ طالبٍ: بهترین دانش آموز.